Rozwinięcie tematu
W 2009r. Sekcja Dydaktyczna PTCh świętuje podwójny jubileusz – 85. rocznicę swego powstania (w 1924r.) oraz 30. rocznicę zorganizowania Szkół Problemów Dydaktyki Chemii (w 1979r.). Przypomnijmy historię obydwu wydarzeń.
I.Okres przedwojenny
Geneza i zadania Sekcji Dydaktycznej
Utworzone w niepodległej Polsce, w 1919r. Polskie Towarzystwo Chemiczne uznało za jeden ze swych głównych celów zreformowanie nauczania chemii i podniesienie jej rangi jako samodzielnego przedmiotu nauczania, odpowiadającej znaczeniu chemii w nowoczesnym społeczeństwie. Stan oświaty chemicznej w szkołach państwowych, pozostawiony przez zaborców, był katastrofalny: zagadnienia chemiczne występowały marginalnie w ramach programu fizyki, bez wystawiania oceny końcowej z chemii, uczyli ich nie-chemicy, brakowało nowoczesnych programów, podręczników, szkolnych pracowni chemicznych itp.
Podczas I Zjazdu PTCh, w Warszawie w 1923r., już obradowała robocza sekcja pedagogiczna, a następnie Zjazd uchwalił konieczność utworzenia stałej Sekcji Pedagogicznej, jako „organu gromadzącego rzeczoznawców do współpracy z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego”. 10. stycznia 1924r. to data jej oficjalnego powstania: Zarząd PTCh zatwierdził regulamin Sekcji Pedagogicznej, a jej nowowybranego przewodniczącego, Jana Harabaszewskiego, dokooptował do swego składu [1]. Wiceprzewodniczącym został Stanisław Pleśniewicz, a sekretarzem Tadeusz W. Jezierski. Następnymi przewodniczącymi Sekcji zostali: w latach 1927-1930 Stanisław Pleśniewicz, w 1931-1939 Zygmunt Szeller. W 1929r. przyjęto zmianę nazwy na „Sekcja Dydaktyczna”. Powstanie Sekcji wywołało zainteresowanie wielu pracowników
uczelni, którzy stawali się jej członkami. Dodajmy, że profesorowie akademiccy doceniali sprawy oświaty, gdyż niemal wszyscy mieli w swych życiorysach etap pracy w szkole.
Do zadań Sekcji należało m.in. zdiagnozowanie stanu oświaty chemicznej i doprowadzenie do podniesienia jej znaczenia. Ze względu na przygotowywaną ogólnopolską reformę szkolnictwa skoncentrowano się na średnim szczeblu nauczania – 4-letnim gimnazjum i 2-letnim liceum. Niestety, konstruktywne propozycje i alarmujące memoriały opracowywane przez Sekcję na wniosek PTCh nie znajdowały, jak to często bywa, pozytywnego oddźwięku w Ministerstwie. Ze względu na wagę zagadnienia sprawy te były wielokrotnie omawiane na Zjazdach i Walnych Zgromadzeniach PTCh [2]. Do walki o nowoczesny program chemii włączyło się środowisko akademickie, m.in. powołano specjalną Komisję PTCh ds. programu chemii w liceum, na której czele stanął prof. Józef Zawadzki z Politechniki Warszawskiej.
OSIĄGNIĘCIA SEKCJI DYDAKTYCZNEJ
Kształcenie kadry nauczycielskiej
Naglącą sprawą stało się dokształcanie nauczycieli uczących chemii, gdyż 2/3 stanowiły osoby bez przygotowania chemicznego - fizycy, biologowie i matematycy! PTCh początkowo organizowało dla nich kursy wakacyjne, które prowadzili m.in. profesorowie uczelni, następnie kontynuowała je z wielkim nakładem pracy ogólnopolska Chemiczna Pracownia Dydaktyczna, utworzona i kierowana przez J. Harabaszewskiego.
Kwalifikowany nauczyciel szkoły średniej winien legitymować się dyplomem wyższej uczelni oraz ukończeniem przygotowania dydaktyczno-pedagogicznego. Celem zapewnienia swym absolwentom wymaganego przygotowania, uczelnie włączyły do programu studiów zajęcia z dydaktyk przedmiotowych, np. z dydaktyki chemii w Uniwersytecie Jagiellońskim, Poznańskim, Warszawskim (w 1926r.), Politechnice Lwowskiej.
Nauczanie chemii w gimnazjum
Wprowadzone w 1933r. zreformowane 4-letnie gimnazjum uzyskało, dzięki wysiłkowi Sekcji Dydaktycznej, kompleksowe przygotowanie w zakresie nauczania chemii – dysponowało nowoczesnym programem, podręcznikami, obudową dydaktyczną, przygotowaną kadrą.
Chemiczna Pracownia Dydaktyczna zorganizowała wystawę zestawów laboratoryjnych, modeli itp. środków niezbędnych do realizacji nowego programu, który zakładał nauczanie problemowe, samodzielną pracę uczniów, wykorzystanie doświadczeń do zdobywania nie tylko wiedzy chemicznej, ale i umiejętności intelektualnych. Analizę przygotowania do reformy, a następnie wyników jej realizacji przeprowadził, na podstawie badań ankietowych, Jan Harabaszewski. Niestety, mimo starań u władz oświatowych, nie udało się uzyskać w programie gimnazjum wyodrębnienia chemii, jako przedmiotu samodzielnego.
Nauczanie chemii w liceum
Dla nowego, dwuletniego profilowanego liceum, w wyniku długotrwałych zabiegów uzyskano:
•wyodrębnienie chemii, jako samodzielnego przedmiotu,
•zatwierdzenie nowoczesnego programu, wprowadzającego m.in. elementy budowy materii, energetyki, kinetyki i równowagi chemicznej,
•wyrównanie liczby godzin chemii w liceum przyrodniczym do wymiaru i układu godzin w liceum matematyczno-fizycznym (185 godzin w czasie 2 lat, poprzednio wg „odgórnych” planów należało ten sam ogromny materiał opanować w liceum przyr. w ciągu 1 roku i tylko 140 godz.),
•w wymienionych typach liceum uznanie chemii za przedmiot maturalny, do wyboru,
•opracowanie kilku podręczników do liceum, których analizę przedstawił na posiedzeniu Sekcji prof. L. Szperl.
Realizacji tych osiągnięć przeszkodził wybuch II wojny (okupant zlikwidował gimnazja i licea).
Kształcenie akademickie
PTCh i Sekcja Dydaktyczna podejmowały także kwestie dotyczące studiów akademickich, np. jakości zajęć uczelnianych, sposobu prowadzenia demonstracji wykładowych, rozbieżności między przygotowaniem maturzystów a wymaganiami uczelni, zorganizowania praktyk dla polskich studentów z zagranicy itp.
Nadmieńmy, że w okresie 20-lecia międzywojennego nastąpił intensywny rozwój dydaktyk przedmiotowych, wprowadzono znane do dziś metody nauczania, jak nauczanie problemowe, plan daltoński, metodę projektów i in., wydano wiele publikacji i książek. W zakresie dydaktyki chemii ukazała się fundamentalna „Metodyka chemii” (1932r), a następnie „Dydaktyka chemii” (1936r.) Jana Harabaszewskiego, obejmująca teorię i praktykę nauczania chemii. Artykuły związane z kształceniem chemicznym zamieszczane były m. in. w czasopismach „Przemysł Chemiczny”, „Fizyka i Chemia w Szkole” i in.
Czas przerwy
W latach wojny 1939-1945 okupant zlikwidował organizacje naukowe, uczelnie i szkoły średnie. Członkowie Sekcji wykazali ofiarną postawę, biorąc udział w tajnym nauczaniu szkolnym i akademickim, niekiedy ukrywającym sie pod przykrywką szkół zawodowych, bądź w formie kompletów w mieszkaniach prywatnych itp. Np. Jan Harabaszewski pozostał wierny idei nauczania chemii przez eksperyment i mimo niebezpieczeństwa aresztowania przywoził odczynniki i drobny sprzęt do demonstracji doświadczeń podczas zajęć na kompletach. Niestety, w okresie okupacji wielu członków Sekcji Dydaktycznej straciło życie.
Po zakończeniu działań wojennych Polskie Towarzystwo Chemiczne wznowiło swoją działalność. Jednak Sekcja Dydaktyczna długi czas pozostawała w uśpieniu. Jakie przyczyny spowodowały tę nieoczekiwaną sytuację?
Nowa powojenna rzeczywistość nie sprzyjała rozwojowi rodzimej dydaktyki. Powstała luka pokoleniowa, odeszli tacy luminarze dydaktyki chemii, jak J. Harabaszewski, S. Pleśniewicz, Z. Szeller, L. Szperl i inni. Ponadto nowe władze państwowe nie tolerowały „reakcyjnych nauk burżuazyjnych”. Za jedyny wzorzec uznano pedagogikę i dydaktykę radziecką. Dążono do wyeliminowania z pamięci osiągnięć polskich dydaktyków, np. zamiast wznowienia znakomitej „Metodyki chemii” Harabaszewskiego publikowano książki metodyczne tłumaczone z języka rosyjskiego, oparte na silnej podbudowie ideologicznej. Np. wg „Metodyki nauczania chemii w szkole średniej” Kiriuszkina [3]: „Głównym celem szkoły jest przygotowanie budowniczych i członków społeczeństwa komunistycznego” (s. 8), „W treści kursu chemii powinien znaleźć miejsce materiał uwzględniający wychowanie antyreligijne” (s. 9), nauczyciel „zaznajamiając uczniów z teorią atomistyczno-cząsteczkową powinien więc zwracać szczególną uwagę na to, aby nie pozostawić jakiejś szczeliny, przez którą mógłby się wcisnąć idealizm” (s. 11), „Zasadnicze zadanie nauczyciela polega na tym, aby wychować uczniów odpornych na narkotyk religijny” (s. 31) itd. Również w NRD podstawę poradników dla nauczycieli chemii stanowił „marxismus-leninismus” [4].
W zaistniałej sytuacji nie było szans na wznowienie publikacji naszych dydaktyków, a reaktywowanie Sekcji Dydaktycznej mogło wiązać się z koniecznością upowszechniania przez nią „dydaktyki ideologicznej”. Jednocześnie odczuwano brak istnienia tej Sekcji, powołanej wszak do wyrażania opinii środowiska o edukacji chemicznej i walki o jej właściwy kształt, co nadal było niezmiernie aktualne ze względu na liczne reformy oświatowe, brakowało również forum współpracy środowisk szkolnych i uczelnianych. Jednak w nowych warunkach Sekcja zamilkła na ponad 20 lat.
Reaktywacja Sekcji Dydaktycznej
Dzięki odwadze i zaangażowaniu grupy osób, na Zjeździe PTCh w Szczecinie w 1966r. przywrócono istnienie Sekcji Dydaktycznej. Oto kolejni przewodniczący Sekcji Dydaktycznej:
prof. Antoni Zieliński z Politechniki Szczecińskiej,
prof. Tadeusz Lipiec z Akademii Medycznej w Łodzi,
prof. Stefan Weychert z Politechniki Warszawskiej,
prof. Stanisław Wajda z Uniwersytetu Wrocławskiego,
prof. Zbigniew Kęcki z Uniwersytetu Warszawskiego,
prof. Zygmunt Kozłowski z Uniwersytetu Łódzkiego,
prof. Andrzej Burewicz z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu,
dr Zofia Kluz z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie,
prof. Hanna Gulińska z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Wkrótce powstały oddziały Sekcji Dydaktycznej przy lokalnych oddziałach PTCh.
Wielki wysiłek działaczy Sekcji skierowany został na zapewnienie właściwego poziomu nauczania chemii. Reformy oświatowe, czasem pośpiesznie wprowadzane bez zapewnienia nowych podręczników, podstawy programowe nie precyzyjnie określone dla różnych poziomów nauczania, brak korelacji międzyprzedmiotowej i inne mankamenty ciągłych zmian oświatowych zmuszają Sekcję do nieustannego monitorowania przebiegu edukacji chemicznej w Polsce.
30 lat Szkół Problemów Dydaktyki Chemii
W 1979r. Sekcja podjęła nową formę działalności, której inicjatorem i organizatorem była dr Natalia Wanda Skinder i prof. Stanisław Wajda z Wrocławia – odbywające się cyklicznie Szkoły Problemów Dydaktyki Chemii. Zadaniem Szkół stała się integracja środowisk dydaktyków chemii – pracowników uczelni, ośrodków metodycznych i nauczycieli, wymiana poglądów dotyczących trudnych zagadnień w nauczaniu chemii, stanowiska Sekcji w sprawach polityki oświatowej i in.
Pierwsze Szkoły, odbywające się wiosną w Karpaczu, poświęcone zostały podstawowym niełatwym zagadnieniom chemicznym, jak budowa materii, energetyka i kinetyka reakcji, procesy red-ox i obejmowały prezentację współczesnych poglądów naukowych na dany temat, jego ujęcia metodyczne, wyniki badań nad realizacją tych zagadnień w szkole i uczelni; wykłady, plakaty itp.
Po pewnym czasie sceneria wiosennych Szkół zmieniła się na podgórską zimowo-śnieżną. Potem powrócono do wiosennej aury, zapewniając urozmaicenia krajobrazowe – Szkołę nad morzem, jeziorem itp. Obrady merytoryczne wzbogacano o część kulturalno-towarzyską, występy zespołów regionalnych, wycieczki i in. Materiały każdej Szkoły zostały opublikowane. Początkowo Szkoły odbywały się co 2 lata, potem w rytmie tym pojawiły się przerwy, spowodowane sytuacją polityczno-gospodarczą kraju.
Konferencje Dydaktyków Chemii
Od 1986r. Sekcja przystąpiła do organizowania Konferencji Dydaktyków Chemii. Ukierunkowane są one na monitorowanie i analizowanie przebiegu edukacji chemicznej w kraju na wszystkich poziomach nauczania, stanu przygotowania nauczycieli, szkół itp. w celu wypracowania stanowiska Sekcji wobec aktualnych problemów i przekazania go władzom decyzyjnym. Niektóre Konferencje organizowano w połączeniu ze Szkołami, niektóre we współpracy z Centralnym Ośrodkiem Metodycznym Studiów Nauczycielskich w Krakowie.
Spotkania międzynarodowe i inne
Sekcja Dydaktyczna partycypuje także w organizowaniu międzynarodowych spotkań naukowych, jak np.:
•VIII Sympozjum woprosow didaktiki chimii socialisticzeskich stran „Strojenije i chimiczeskije reakcji”, Wrocław 12-18.IX.1983.
•Expert Seminar „European Cooperation in Chemical Education”, Jabłonna 10-12.V.1988.
•3rd European Conference on Research in Chemical Education, Lublin 25-29.IX.1995.
•XI Symposium of International Organization for Science and Technology Education, Lublin 25-30.VII.2004.
•International Conference „Research in Didactics of Chemistry”, Kraków 2006 i in.
•Sekcja uczestniczy w dorocznych Zjazdach PTCh, dysponując własnym programem obrad.
•Poszczególne ośrodki krajowe organizują ogólnopolskie lub międzynarodowe spotkania dydaktyczne, np.
•Ogólnopolskie Seminarium Dydaktyczne „Elektrochemia w szkole”, Łódź-Cesarka 21-24.V.1984 i 1986.
•Konferencja „Ochrona środowiska w nauczaniu i wychowaniu”, Lublin 7-9.VI.1993.
•Ogólnopolskie Sympozjum „Ochrona środowiska w nauczaniu szkolnym”, Toruń 6-9.IX.1995.
•Konferencje poświęcone różnym zagadnieniom edukacji chemicznej, Gdańsk od 2004r.[5].
•Międzynarodowe Sympozja w Opolu i in.
Sytuacja dydaktyki chemii w Polsce
Ożywienie działalności dydaktycznej stało sie możliwe m. in. dzięki utworzeniu w uczelniach Zakładów i Pracowni Dydaktyki Chemii. Pierwsza taka placówka w Polsce powstała już w 1954r. w WSP w Gdańsku, zorganizowana przez niespożytej energii doc. Zofię Matysikową [6], następna w UMCS w Lublinie przez również oddanego sprawom edukacji chemicznej dr. Lucjana Nędzyńskiego, po latach stopniowo pojawiały się dalsze. Niektóre uczelnie zostały zmuszone do utworzenia tych jednostek (z etatową obsadą, a nie wyłącznie z osobami prowadzącymi zajęcia zlecone) ze względu na powstające kierunki nauczycielskie i wymagania resortu. Zakłady te nawiązały współpracę ze sobą oraz z pokrewnymi ośrodkami, co m.in. przejawiało się w uczestniczeniu w ogółnopolskich badaniach w ramach tzw. Centralnego Programu Badawczego, Problemu węzłowego 11.4. „Modernizacja systemu oświaty w PRL”, Resortowego Programu Badawczego III.30. „Unowocześnianie procesu dydaktycznego – model dydaktyk szczegółowych” i in. Obecnie występują większe możliwości współpracy w zakresie międzynarodowym [7].
Zakłady Dydaktyki Chemii wyposażają studentów w wiedzę i umiejętności potrzebne nauczycielowi chemii, opracowano odpowiednie podręczniki na poziomie akademickim [8], [9]. Cieszy znaczny napływ studentów na zajęcia z dydaktyki chemii (są fakultatywne) oraz słuchaczy na studia podyplomowe dla nauczycieli. Poszczegółne Zakłady wykazują specjalizację w pewnych dziedzinach dydaktyki chemii, np. ZDCh w UAM w Poznaniu pełni wiodącą rolę w rozwijaniu zastosowania technik multimedialnych w nauczaniu chemii.
Dla młodzieży szkolnej organizowane są konkursy wiedzy chemicznej, Zakłady Dydaktyk przygotowują atrakcyjne spotkania z uczniami, uczestniczą w Festiwalu Nauki itp. Duży prestiż posiada ogólnopolska Olimpiada Chemiczna działająca pod auspicjami PTCh, a w wynikach Międzynarodowych Olimpiad Chemicznych Polska zajmuje 1. miejsce wśród krajów Unii Europejskiej [10], co świadczy o dobrej pracy naszych nauczycieli. Pomoc nauczycielom niosą ośrodki metodyczne, czasopismo „Chemia w Szkole”, poprzednio w okresie swego istnienia także Instytuty: Kształcenia Nauczycieli i Programów Szkolnych i in.
Jednak wiele istotnych kwestii przez szereg lat nie mogło znależć pozytywnego rozwiązania, np. sprawa uzyskiwania stopni naukowych z dydaktyki chemii. Panowała nieprzychylna atmosfera, gdyż większość nowej kadry akademickiej, w przeciwieństwie do przedwojennej, nie miała doświadczenia pedagogicznego i nie doceniała konieczności znajomości dydaktyki chemii oraz rozwijania tej dziedziny.
Ponadto dydaktyka chemii ma charakter interdyscyplinarny, co powodowało niepokonywalne trudności formalne (np. przewód doktorski na Wydziale Chemii czy Pedagogiki, dobór promotora, liczba recenzentów, rodzaj egzaminów itp.). Udało się je przełamać dopiero doc. Z. Matysikowej, która od 1976r. wypromowała pierwszych doktorów w zakresie dydaktyki chemii (obecnie jest to możliwe i w innych ośrodkach). Jeszcze większe trudności piętrzyły się przy uzyskaniu habilitacji, pokonano je po raz pierwszy na UAM; poprzednio przewody habilitacyjne z dydaktyki chemii wiązały się z koniecznością prowadzenia ich w uczelniach zagranicznych.
Sekcja Dydaktyczna występowała we wszystkich ważnych dla środowiska sprawach. Podejmowała także nowe zadania, np. przeprowadzenie konkursów na najlepszą pracę magisterską z dydaktyki chemii i in. W 1990r. Polskie Towarzystwo Chemiczne ustanowiło, dzięki inicjatywie i zaangażowaniu dr N. W. Skinder [2] Medal im. Jana Harabaszewskiego przyznawany „za wybitne osiągnięcia naukowe w zakresie dydaktyki chemii, wybitną działalność z zakresu praktyki dydaktyki chemii, a także za prace popularyzatorskie i organizacyjne w tym zakresie”. W 2008r. na wniosek Sekcji Dydaktycznej, PTCh wprowadziło Wyróżnienie im. Zofii Matysikowej przyznawane nauczycielom chemii „za wybitne osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze, popularyzację wiedzy chemicznej, rozwijanie innowacyjnych metod nauczania i uczenia się oraz aktywną działalność na rzecz edukacji chemicznej” . Pierwsze dyplomy wręczył wyróżnionym nauczycielom Prezes PTCh na Zjeździe w Opolu w 2008 r.[11]. Kandydaci do obu odznaczeń, wysuwani przez Sekcję, są zatwierdzani przez Zarząd Główny PTCh.
Sekcja Dydaktyczna spełnia rolę spoiwa między różnymi ośrodkami dydaktyki chemii i reprezentuje interesy polskiej edukacji chemicznej. Działalność tę podjęła już 85 lat temu. Obecnie jest najdłużej istniejącą Sekcją w Polskim Towarzystwie Chemicznym.
Anna Galska-Krajewska
Uniwersytet Warszawski, Wydział Chemii, Laboratorium Dydaktyki Chemii, 2012
Tworzenie stron internetowych - Kreator stron WW